Terminologia onomastyczna Onomastyka

Aktualizowana lista podstawowych haseł terminologii onomastycznej w języku polskim

wszelkie prawa związane z kopiowaniem, cytowaniem, upowszechnianiem w tekstach drukowanych oraz online zastrzeżone

zob. też Lista ICOS kluczowych terminów onomastycznych (wersja polska 2018)

abionim – nazwa własna obiektu nieożywionego (materialnego lub niematerialnego)
akronim – nazwa utworzona na zasadzie skrótu z zestawienia inicjalnych liter lub sylab wyrazów tworzących dłuższą nazwę opisową, będącego dla niej formą alternatywną i równoważną, np. UAM – Uniwersytet Adama Mickiewicza
akt nazewniczy – nadawanie nazwy własnej określonemu obiektowi rzeczywistości w przestrzeni fizycznej i duchowej (zob. także nominacja, denominacja)
allonim lub alonim – wariant nazwy własnej wywodzący się z tej samej podstawy etymologicznej, np. Maja i Mania jako zdrobnienia imienia Maria
anemonim – nazwa własna o charakterze abionimicznym oznaczająca wiatr, huragan, tajfun itp.
anojkonim – nazwa miejsca/terytorium niezamieszkanego
antonomazja – nazwa pospolita, kulturowo znacząca, nadawana indywidualnie w funkcji nazwy własnej, wyróżniającej i cechującej dany obiekt (osobę, miejsce, instytucję itd.), np. wł. Cavaliere – Silvio Berlusconi, kraj kwitnącej wiśni – Japonia, Biały Dom – prezydent USA; niekiedy tym samym terminem określa się także użycie nazwy własnej w uogólnionym znaczeniu nazwy pospolitej, często zastosowane okazjonalnie, np. Chrystus naszych czasów, Judasz, Padwa Północy
antroponim – nazwa własna osoby lub grupy osób
antroponim kolektywny / zespołowy – nazwa odnoszona do grupy osób identyfikujących się z nią, tym samym z obiektem w ten sposób nazywanym, np. zrzeszeniem, stowarzyszeniem, partią polityczną, komisją, zgromadzeniem zakonnym itd., np. zieloni (członkowie Partii Zielonych), franciszkanie (członkowie zakonu), Polacy (jako etnonim)
antroponimia – zbiór nazw własnych osobowych w danym terytorium, regionie, języku, okresie itd.
antroponomastyka – dział onomastyki zajmujący się antroponimami
antroponomastykon – wykaz/zbiór nazw osobowych, wyznaczany ich typem, zasięgiem przestrzennym, czasowym itp.; słownik antroponimów
apelatywizacja (inaczej: deonimizacja) – proces lub wynik przechodzenia nazwy własnej w nazwę pospolitą, która zostaje włączona do leksyki ogólnej jako zleksykalizowana jednostka językowa
astronim – nazwa własna ciała astralnego: planety, księżyca, komety, gwiazdozbioru itd., np. Słońce, Merkury, Kometa Halleya, Droga Mleczna [w tym znaczeniu używa się także terminu kosmonim]
baza nazewnicza (lub: onimiczna) – element leksykalny w postaci rdzenia, wywodzony zazwyczaj z określonego etymonu w podstawie onimu, ale także cały leksem lub inna nazwa własna adaptowana w nowej formie proprialnej
bionim – nazwa własna obiektu ożywionego: człowieka, zwierzęcia, rośliny
choronim – nazwa własna kraju, regionu, większego terytorium wyznaczanego geograficznie lub administracyjnie (por. niekiedy używany synonimicznie makrotoponim)
chrematonim – nazwa własna obiektu materialnego lub niematerialnego, wytworzonego jako efekt kulturowej działalności człowieka (np. nazwa produktu, usługi, firmy, organizacji, przedsięwzięcia społecznego, wytworu lub wydarzenia artystycznego itd.)
chrematonomastykon – wykaz/zbiór chrematonimów wyznaczany określonym zasięgiem rodzajowym, obszarowym, czasowym, kulturowym lub innym
compositum, l.mn. composita – nazwa własna w formie złożonej struktury morfologicznej, syntagmatycznej, frastycznej
dendronim – nazwa własna o charakterze fitonimicznym indywidualnie nadawana drzewom, np. dąb Bartek
denominacja – nazwa lub proces jej nadawania określonym obiektom (por. nominacja)
denominat – osoba, miejsce, inny obiekt wskazywany przez nazwę własną
denominowany – przymiotnik używany w znaczeniu: nazywany (rzadziej: nominowany)
deonim (por. synonimicznie używany eponim) – nazwa pospolita utworzona w wyniku przeniesienia i leksykalizacji nazwy własnej w języku ogólnym, wskazująca na klasę obiektów, np. carpaccio od nazwiska Carpaccio, watt od nazwiska Watt (zob. także apelatywizacja)
deonimizacja – proces lub wynik utraty charakteru onimicznego nazwy własnej; przeniesienie nazwy własnej do kategorii nazw pospolitych
deonomastyka – dział onomastyki zajmującymi się takimi zagadnieniami, jak: powstawanie i funkcjonowanie deonimów (eponimów), użycia metaforyczne nazw własnych
drzewo genealogiczne – schemat obrazujący powiązania pokrewieństwa i powinowactwa w rodzie
egzonim – nazwa własna zazwyczaj obiektu geograficznego używana w formie nadanej mu w innym języku niż język obszaru, na którym obiekt występuje, np. pol. Londyn vs ang. London , pol. Rzym vs wł. Roma
endonim – nazwa własna w języku pochodzenia i występowania obiektu, np. Praha w języku czeskim (pol. Praga), Venezia w języku włoskim (pol. Wenecja), Marseille w języku francuskim (pol. Marsylia)
enonim – nazwa własna typu chrematonimicznego nadawana jako nazwa produktu lub marki winom
eponim – nazwa pospolita utworzona jako przeniesienie nazwy własnej do języka ogólnego lub na bazie nazwy własnej jako jej pochodna, derywat, np. Kasanowa, kalwinizm, makiaweliczny, falandyzacja, syzyfowa [praca], choroba Heinego-Medina (por. deonim, antonomazja, apelatywizacja)
eponimiczny – odnoszony do eponimu
eponimizacja – nadawanie nazwom własnym charakteru eponimicznego
ergonim – nazwa własna firmy, produktu, usługi, marki, termin używany często w funkcji nazwy handlowej (por. chrematonim)
etnonim – nazwa własna grupy etnicznej (narodu, ludu, plemienia itd.) bądź przedstawiciela takiej grupy, np. Polacy, Polak, Polka (nie w każdej sytuacji i nie we wszystkich językach etnonimy są uznawane za nazwy własne, np. w języku włoskim są nazwami potocznymi: wł. italiani, polacchi)
firmonim – nazwa handlowa nadawana firmom, produktom, używana także w funkcji marki (por. ergonim, nazwa handlowa, chrematonim, nazwa produktu, marka)
fitonim – nazwa indywidualna nadawana roślinom, np. Palma Goethe w Ogrodzie Botanicznym w Padwie
formant nazewniczy – element słowotwórczy wchodzący w skład tworzonego onimu: przyrostek, końcówka, przedrostek, przyimek, np. –ski w nazwiskach jak Podolski, -owo w toponimiach jak Pobierowo
genealogia – nauka badająca więzy między ludźmi względem przodków, ustalanie pokrewieństwa, powinowactwa, relacji rodzinnych, wraz z towarzyszącymi informacjami typu status społeczny, wykonywany zawód, miejsce i data urodzenia, śmierci; także wynik badań genealogicznych pozwalający wytworzyć np. tzw. drzewo genealogiczne
geonim – nazwa typu toponimicznego obiektu o naturze geologicznej/geograficznej (na globie ziemskim)
hagionim – nazwa własna osoby wyniesionej na ołtarze Kościele katolickim jako świętej lub błogosławionej bądź sługi Bożej, np. św. Anna Samotrzeć, św.św. Cyryl i Metody, sługa Boży Stefan kard. Wyszyński
hagiotoponim – nazwa własna miejscowości lub innego obiektu topograficznego będąca transonimizacją hagionimu lub zawierająca hagionim, np. Święta Katarzyna (wś, woj. świętokrzyskie), Santiago de Compostela (Hiszpania, Galicja; hiszp. Sant Iago = św. Jakub), Góra Świętej Anny (wś i wzniesienie, woj. opolskie)
heortonim – nazwa typu chrematonimicznego desygnująca święto religijne lub świeckie, np. Boże Narodzenie (kultura chrześcijańska), Sukkot / Święto Szałasów (kultura żydowska), Idependence Day ‚Święto Niepodległości’ (USA)
hipokorystykum, l.mn. hipocoristica (również: hipokorystyk) – nieformalna forma nazwy własnej, zwykle o charakterze ekspresywnym, np. nacechowane pragmatycznie warianty nazw osobowych (zdrobniałe, pieszczotliwe itd.) typu Jola, Jolka, Jolcia od Jolanta
hodonim – nazwa własna drogi, zwykle miejskiej (ulicy), traktu, także placu, skweru, drogi krajowej, autostrady, tunelu itp.
hodonimia – zbiór hodonimów
hydronim – nazwa własna zbiornika wodnego, stałego lub płynącego, np. jeziora, morza, rzeki, strumienia, studni, wodospadu itd.
hydronimia – zbiór hydronimów
hydronomastyka – dział onomastyki zajmujący się hydronimami
hydronomastykon – wykaz/zbiór hydronimów wyznaczany określonym zasięgiem obszarowym lub czasowym; słownik hydronimów
ideonim – nazwa typu chrematonimicznego desygnująca wytwór kultury artystycznej, np. tytuł obrazu, rzeźby, dzieła literackiego itp.
ideonimia – zbiór ideonimów
imię – nazwa nadawana indywidualnie osobom, także zwierzętom i innym obiektom jako nazwa własna (rzadziej: imię własne)
imię własne – rzadsza forma synonimiczna terminu nazwa własna
kosmonim (por. astronim) – nazwa obiektu w przestrzeni kosmicznej
kosmonimia – zbiór kosmonimów
kryptonim – sekretna nazwa własna, spełniająca funkcje ochronne względem nazywanego obiektu (por. pseudonim)
makrotoponim – nazwa własna określonych obiektów i obszarów terytorialnych, wyznaczanych geograficznie, administracyjnie, zamieszkanych, ale także niezamieszkanych, zagospodarowanych i niezagospodarowanych przez człowieka, znana i używana w szerszym zasięgu komunikacyjnym (regionalnym, krajowym, międzynarodowym), np. nazwy krain, regionów, gmin, powiatów, miejscowości, rzek (por. mikrotoponim)
marka – nazwa handlowa nadana firmie/przedsiębiorstwu/zakładowi produkcyjnemu lub usługowemu; nazwa firmująca produkt lub usługę, również tożsama z nazwa osobową właściciela firmy (marki), np. SONY, Gucci, Versace, Volkswagen
medionim – nazwa własna typu chrematonimicznego nadawana obiektom powiązanym z przestrzenią medialną, np. nazwy kanałów radiowych i telewizyjnych, tytuły prasowe, nazwy domen internetowych itd.
medionimia – zbiór medionimów
medionomastyka – dział onomastyki zajmujący się medionimami
metronim* (także: nazwisko lub nazwa metronimiczna) – nazwa osobowa pochodząca od imienia matki, nie zawsze traktowana za nazwę własną, np. danusin w znaczeniu syn Danuty (Danusi); *termin rzadko używany
mikrotoponim – nazwa własna terenowa wskazująca na obiekty i obszary zwykle niezamieszkane, znana i używana w wąskim zasięgu komunikacyjnym (przez społeczność lokalną danej gminy, miejscowości, rodziny, właścicieli i użytkowników dóbr ziemskich, lasów, jezior itd.), m.in. nazwy pól, łąk, lasów, polan, ścieżek, strug, mniejszych rzek, stawów, skał, głazów narzutowych itd., np. podmokły teren Wujkowe Bagno, łąki i pola Rąbalina, trakt Stara Droga
nazewnictwo (synonimicznie: onomastyka, onimia) – dziedzina zajmująca się nazwami własnymi; zbiór takich nazw, zwykle określony względem natury nazywanych obiektów, np. nazewnictwo miejskie, nazewnictwo literackie
nazwa – jednostka językowa nadana określonemu obiektowi jako nazwa pospolita lub nazwa własna
nazwa geograficzna – rodzaj toponimu wskazujący na obiekty, miejsca lub obszary wyznaczane geograficznie w terenie
nazwa handlowa – nazwa nadawana w celach marketingowych produktom lub przedsiębiorstwom, utożsamiana często z marką
nazwa miejscowa (inaczej: toponim, por. nazwa terenowa) – nazwa typu ojkonimicznego nadana miejscu desygnowanemu geograficznie i/lub administracyjnie, np. nazwa miasta, wsi, regionu, gór
nazwa osobowa – antroponim
nazwa pospolita – nazwa nadana każdemu z przedstawicieli danej klasy obiektów, zwykle w uniwerbalnej formie rzeczownikowej, ale także w postaci grupy słownej, np. obiad, obiad domowy; nazwy pospolite należą do języka ogólnego (por. nomen appellativum)
nazwa produktu – nazwa nadawana egzemplarzom lub serii towarów wytwarzanych w celach handlowych, np. cukierkom, meblom, perfumom itd. (por. nazwa handlowa, firmonim, marka)
nazwa terenowa (por. toponim, nazwa miejscowa, nazwa geograficzna, geonim) – nazwa typu anojkonimicznego, wskazująca zwykle na obiekt w terenie niezamieszkałym lub ów teren (zob. mikrotoponim)
nazwa własna (synonimicznie: onim) – nazwa nadana w sposób indywidualny i wyróżniający pojedynczy obiekt, np. osobę, zwierzę, roślinę, miejsce, przedmiot, przedsięwzięcie, wytwór kultury niematerialnej lub duchowej; może także wskazywać obiekt w serii – produkt przemysłowy wytwarzany w wielu egzemplarzach lub markę identyfikującą różne firmowane przez nią produkty lub przedsięwzięcia, np. Punto jako typ samochodu marki FIAT (por. imię własne, nomen proprium)
nazwisko rodowe – nazwa osobowa noszona przez przedstawicieli rodu, rodziny, rodziców, ojca, matki; używane także w terminologii administracyjnej i genealogicznej
nazwotwórstwo – tworzenie nazw (głównie nazw własnych), por. onomaturgia
nazwy osobowe odmiejscowe – nazwy mieszkańców krajów, regionów, miast, dzielnic, wsi itd. (nie zawsze są uznawane za nazwy własne), np. Kaszub, mazowszanka, łodzianin
neotoponim – nazwa utworzona w celu desygnowania nowo wyznaczonego miejsca, przestrzeni terytorialnej, wybudowanego obiektu, będąca efektem rozwoju gospodarczego lub zmian administracyjnych w danym obszarze, np. nazwy centrów rozrywki i handlu typu Manufaktura w Łodzi, park rozrywki Gardaland we Włoszech, Lotnisko Okęcie im. Fryderyka Chopina w Warszawie (jednocześnie to nazwy typu chrematonimicznego)
nesonim – nazwa własna wyspy, np. Capri, Uznam
nomen appellativum, l.mn. nomina appellativa – latynizm oznaczający nazwę pospolitą w języku ogólnym, wskazującą na klasę obiektów; najczęściej używany w formie l.mn., często eliptycznie w postaci: appellativa
nomen proprium, l.mn. nomina propria – latynizm oznaczający nazwę własną; najczęściej używany w l.mn., często eliptycznie w postaci: propria
nominacja (synonimicznie: denominacja) – nadawanie nazwy (zwykle nazwy własnej) określonemu obiektowi, niekiedy powiązane z aktem o wymiarze społecznym, podniosłym i uroczystym, np. chrzest dziecka, „chrzest” statku, ustanowienie nazwy uczelni, lotniska, obiektu w przestrzeni publicznej (zob. także akt nazewniczy)
obiekt nazewniczy – element rzeczywistości fizycznej lub duchowej, któremu nadawana jest nazwa własna poprzez akt nazewniczy
ojkonim – nazwa miejsca/terytorium zamieszkanego
onim – nazwa własna; podstawa terminów określających grupy nazw własnych, np. antroponimów, toponimów, chrematonimów
onimia – zbiór nazw własnych
onimiczny (synonimicznie: proprialny) – przymiotnik odnoszony do onimów (nazw własnych, propriów)
onomasta – specjalista w zakresie onomastyki
onomastica (l.mn.) – latynizm oznaczający różnego typu fakty i zjawiska onomastyczne (upowszechniony tytułem polskiego czasopisma onomastycznego „Onomastica”)
onomastyczny – przymiotnik odnoszony do onomastyki, faktów onomastycznych
onomastyka – dział językoznawstwa zajmujący się nazwami własnymi; nauka interdyscyplinarna dopuszczająca łączenie różnych metodologii naukowych: językoznawstwa, historii, geografii, archeologii, literaturoznawstwa itd. (por. nazewnictwo)
onomastyka literacka – dział onomastyki, a jednocześnie literaturoznawstwa zajmujący się nazwami własnymi w literaturze
onomastykon – wykaz/zbiór nazw własnych wyznaczany określoną kategorią, zasięgiem obszarowym, czasowym, naturą nazywanych obiektów
onomaturgia – tworzenie/kreowanie nazw (własnych i pospolitych), w tym neologizmów w warstwie ogólnej i proprialnej języka
oronim – nazwa wzniesienia, góry, masywu górskiego
patronim – nazwa własna osobowa wywodzona od imienia lub nazwiska ojca, np. hebr. Ben Gurion, szw. Anderson, ros. Aleksandrovna, hiszp. Olay
porejonim – nazwa typu chrematonimicznego oznaczająca pojazd, środek transportu, połączenie kolejowe, autobusowe, lotnicze, morskie itd.
proces nazewniczy – nadawanie i utrwalanie komunikacyjne nazwy własnej określonego obiektu (zob. także akt nazewniczy)
proprializacja (synonimicznie: onimizacja) – nadawanie natury proprialnej nazwie pospolitej (przejście nazwy pospolitej w nazwę własną)
proprialność – natura pragmatyczna właściwa nazwie własnej lub innej jednostce językowej posiadającej bądź nabierającej cech i znamion nazwy własnej
proprialny (synonimicznie: onimiczny) – przymiotnik odnoszony do nazw własnych (nomina propria)
przezwisko (por. przydomek, alias) – nieformalna nazwa osobowa, zwykle nacechowana ekspresyjnie, stylistycznie (pejoratywnie lub melioratywnie)
przydomek (por. przezwisko) –nieformalna nazwa osobowa, zwykle nacechowana ekspresyjnie, stylistycznie (pejoratywnie lub melioratywnie)
pseudonim – fikcyjna nazwa nadawana osobom, używana zwykle w określonych kręgach społeczno-kulturowych, np. artystycznych, literackich, politycznych itd.
psychoonomastyka – dział onomastyki badający nazwy własne z punktu widzenia psycholingwistycznego, psychologicznego
socjoideonim – nazwa własna typu chrematonimicznego oznaczająca grupę, inicjatywę lub wydarzenie o charakterze społecznym, kulturowym
socjoonomastyka – dział onomastyki badający nazwy własne z punktu widzenia socjolingwistycznego, socjologicznego
speleonim – nazwa typu anojkonimicznego desygnująca groty, jaskinie, pieczary, zagłębienia, kopalnie, komnaty w podziemiach, np. jaskina Raj (woj. świętokrzyskie), kopalnia soli Wieliczka (woj. małopolskie)
teonim – nazwa bóstwa, osoby boskiej, postaci/figury mitologicznej, np. Zeus, Światowit, Duch Święty
toponimia – zbiór toponimów
toponomasta – specjalista w zakresie toponomastyki
toponomastyka – dział onomastyki zajmujący się toponimami
toponomastykon – wykaz/zbiór toponimów, zwykle wyznaczany terytorialnie i/lub w danym okresie, języku itd.; słownik toponimów
transonim – nazwa własna powstająca jako formalne przeniesienie nazwy własnej z innej kategorii, np. Siena od nazwy miasta jako nazwa typu samochodu marki FIAT (por. transonimizacja)
transonimizacja – proces przechodzenia nazwy własnej jednej kategorii w nazwę własną innej kategorii, np. antroponimu w chrematonim typu Kubuś w funkcji nazwy handlowej produktu (soku warzywnego lub owocowego w linii produkcyjnej marki Maspex); efekt takiego procesu (por. transonim)
tyronim – nazwa własna typu chrematonimicznego nadawana jako nazwa produktu lub marki serom, np. Camembert, Rokpol (często apelatywizowana lub wywodzona od apelatywu, por. np. wł. mozzarella)
urbanonim – nazwa własna obiektu występującego w przestrzeni miejskiej, np. ulicy, placu, parku, budynku, instytucji
urbanonimia – zbiór urbanonimów (toponimia miejska; por. hodonimia)
urbonim – nazwa miasta
urbonimia – zbiór urbonimów
zoonim – nazwa indywidualna nadawana zwierzęciu, zwykle udomowionemu, powiązanemu z otoczeniem człowieka, np. psu, kotu, gadowi itd., np. Azor, Mruczek, Fifka.